Pomerizania czyli Kaszubia?

"Sama etymologia nazwy Pomorze wskazuje wyraźnie, jakie jest położenie tej krainy. Albowiem pome w języku słowiańskim znaczy to samo, co po łacinie iuxta lub circa, moriz zaś to tyle, co mare; stąd Pomerania względnie Pomerizania, to kraina leżąca przy / wedle, względnie obok / nad morzem".

Tak o pochodzeniu nazwy Pomorza pisał w swoim żywocie św. Ottona, chrystianizującego tę krainę biskupa bamberskiego, kronikarz Herbord.

Pomorzanie to nie nazwa plemienna

Niemal pewne jest, że nazwa "Pomorze", jak i "Pomorzanie", jest związane z morzem. Pytanie tylko: czy jest to nazwa etniczna, powstała w języku samych Pomorzan, czy też wyłącznie geograficzna, nadana przez podbijających tę krainę sąsiadów z południa, czyli Polan.

Na to pytanie trudno jednoznacznie odpowiedzieć. Henryk Łowmiański, mediewista, był zwolennikiem tezy o pomorskim pochodzeniu nazwy Pomorza. Jako argument podawał Bużyczan i Wiślan, których nazwy traktowane są jako etniczne bardziej niż geograficzne, mimo że związane są z warunkami terenowymi.

- Tak jak Bużyczanie nie obsadzali całej długości Bugu, tak Pomorzanie nie zamieszkiwali całego brzegu Bałtyku - argumentował Łowmiański w swoich "Początkach Polski". - Dlatego nie jest raczej możliwe, by wyłącznie tym akwenom wymienione plemiona zawdzięczały swoje nazwy. Chyba, żeby uznać, że również Bużyczanie i Wiślanie nazwani zostali tak przez piastowskich zdobywców.

Z tą tezą mediewisty nie zgadza się prof. Jan M. Piskorski z Uniwersytetu Szczecińskiego.

- U Słowian brak jest właściwie nazw plemiennych rozpoczynających się przedrostkiem po-. Obok domniemanych Pomorzan wymienić można jedynie Połabian. Wszelako i ta nazwa pojawia się dopiero od drugiej połowy XI w. - pisze prof. Piskorski z Uniwersytetu Szczecińskiego w swojej publikacji pt. "Pomorze plemienne. Historia- Archeologia-Językoznawstwo".

Według niego Połabianie są wyjątkiem na wczesnośredniowiecznej mapie Słowiańszczyzny tylko dzięki temu, że jako wysunięci daleko na Zachód wcześniej niż inne plemiona pojawili się na arenie dziejów, dlatego też ich nazwa, uważana za rodzimą, mogła po prostu być bardzo wcześnie nadana przez zachodnich sąsiadów.

Martimi, czyli Morzanie

Natomiast jeśli chodzi o Bużan, czy Wiślan, te przypadki - jak pisze Piskorski - różnią się znacznie od przypadku pomorskiego.

- Mimo, iż mieszkali nad Wisłą i Bugiem (“przy Wiśle i Bugu"), nie nazywali się Przybużanami / Pobużanami czy Przywiślanami / Powiślanami - argumentuje. - Tak samo nad Wkrą mieszkali Wkrzanie, nad Sprewą Sprewianie, Bobrem Bobrzanie. Zgodnie więc z duchem języków słowiańskich, gdyby Pomorzanie mieli nazwać się sami, określiliby się najprawdopodobniej, analogicznie do wymienionych przykładów, jako Morzanie.

Co ciekawe, tak właśnie, w przekładzie na łacinę, Pomorzan określa Wincenty Kadłubek, używając w swojej kronice nazwy "Martimi", czyli Morzanie. W języku słowiańskim przedrostek "po" w czasach wczesnego średniowiecza oznaczało tyle, co "przy".

Potwierdzenie tego faktu znajdujemy w tytulaturze carów serbskich, którzy w tamtym okresie używali zamiennie określeń "Pomorje" i "Promorje". Jak najbardziej zatem nazwa Pomorze wydaje się mieć genezę geograficzną, nie etnograficzną. Co więcej, historycznie uzasadnioną wydaje się być hipoteza, w myśl której autorem nazwy są piastowscy książęta.

Unikali oni określeń etnicznych, kojarzących się z plemionami. Było to zrozumiałe, jako że dążyli do stworzenia jednego organizmu państwowego z wielu różnych związków plemiennych. Dlatego też nie byłoby im na rękę promowanie nazw etnicznych, wywołujących tendencje separatystyczne.

Najprawdopodobniej więc to rządząca krainą Polan dynastia nadała nadmorskiej ziemi nazwę odnoszącą się do warunków geograficznych, jako przeciwwagę dla innej, miejscowej nazwy.

Pomorze było Kaszubią?

A jak mogła brzmieć ta miejscowa nazwa? Tego nie da się jednoznacznie określić. Niektórzy badacze twierdzą, że pierwotnie Pomorze mogło nazywać się Kaszubią. W myśl tej teorii zamieszkujący dziś Pomorze Gdańskie, mówiący językiem zbliżonym do połabskiego Kaszubi we wczesnym średniowieczu mieli zamieszkiwać całe dzisiejsze Pomorze.

Nie ma jednak na to żadnych dowodów. Profesor Piskorski ponadto wątpi, by między ujściem Odry i ujściem Wisły kiedykolwiek istniało jedno plemię słowiańskie, ani nawet związek plemion połączonych jedną władzą, jak w przypadku Związku Wieleckiego. Niezależnie od tego, czy nazwa "Pomorze" czy też "Pomorzanie" została nadana przez miejscowych czy przez piastowskich zdobywców tych ziem, niemal bezsprzecznie niemożliwe jest, aby nazwa ta etnicznie obejmowała cały, geograficznie dziś znany, obszar między dolną Odrą a Dolną Wisłą.

- Od początku XII wieku książęta zachodniopomorscy, wykorzystując polski podbój i polskie wsparcie, starali się w jakiś sposób scementować swoje młode państwo - pisze Jan M. Piskorski. - Podobnie jak wcześniej Bolesław Chrobry użył nazwy Polonia jako ideologicznego elementu spajającego, tak teraz Warcisławowice / Gryfici zaczęli lansować nazwę Pomorze.

Zapewne dlatego, podbiwszy tereny lucickie na zachód od Odry, książęta zachodniopomorscy starali się unikać używania dawnych nazw plemiennych, wprowadzając w ich miejsce jedną ogólną nazwę Pomorze. Jak widać, Pomorze nie zawsze zamykało się w ścisłych granicach między ujściem Odry a ujściem Wisły.

Zachodnia część tej krainy od XI wieku funkcjonowała praktycznie w zupełnym odosobnieniu od wschodniej. Księstwo Gryfitów rozrastało się właśnie na zachód, kosztem Słowian połabskich, i stopniowo odchodziło pod władanie niemieckie. Natomiast dzisiejsze Pomorze Gdańskie od początku ciążyło ku Polsce, było mniej samodzielne niż państwo gryfickie.

Gdańsk z rąk Piastów nie wyrwał się w wyniku własnej polityki, a został wyrwany na początku XIV wieku, przez zbrojną napaść Krzyżaków. Co jednak ciekawe, na przełomie XII i XIII wieku książęta zachodniopomorscy, by odróżnić się od władców wschodniopomorskich, zamiast "władcy Pomorza" zaczęli używać tytułu "dux Slavie".

Zatem paradoksalnie ta część ziemi pomorskiej, która już wtedy silniej związana była z Niemcami, silniej akcentowała swoją słowiańskość.

Dux Zemuzil Bomeraniorum

Nie wiadomo, kiedy dokładnie zaczęła funkcjonować nazwa Pomorze. Andrzej Piskozub w pracy "Pomorze jako pojęcie" sytuował moment jej pojawienia się na połowę XI wieku. Profesor Piskorski nie zgadza się jednak z taką diagnozą.

- Bliżsi prawdy są ci badacze, którzy stwierdzają narodziny nazwy Pomorza podczas krótkotrwałego panowania pierwszych Piastów, Mieszka I i Bolesława Chrobrego, nad tym obszarem - pisze.

I uzasadnia to źródłami historycznymi. Po raz pierwszy bowiem nazwa Pomorze w dokumentach pojawiła się w 1046 roku, w tzw. "Rocznikach z Nieder Altaich".

- Według tego zapisu przed oblicze cesarza niemieckiego Henryka III stawili się wówczas w Mersebergu, rzecz charakterystyczna: jako równorzędni partnerzy, książę Brzetysław czeski, Kazimierz Odnowiciel (Kazmir Bolaniorum) i niejaki Siemosił Pomorski (Zemuzil Bomeraniorum), o którym nic ponadto nie wiadomo - pisze Piskorski.

Nie ma wątpliwości że sama geneza terminu "Pomorze" ma korzenie słowiańskie. Dlatego też wykluczone jest, aby nazwę tą wymyślili Niemcy, wymieniając ją w dokumencie z połowy XI wieku. Musiał upłynąć pewien czas, aż słowiańska nazwa "Pomorze" utrwaliła się na tyle, aby mogła zostać wymieniona w zgermanizowanej formie w niemieckim